Column Eef van der Worp over filters, filosofie en figuurlijke bijziendheid

Met een heerlijke kop koffie zit ik bij The School of Life op de hoek van het Frederiksplein in Amsterdam – waar tussen 1859 en 1929 het magistrale glazen Paleis voor Volksvlijt stond. Aan de overkant van waar ik zit, is De Nederlandsche Bank gevestigd. Mooi contrast: een inspiratie-school (www.theschooloflife.com) opgericht door filosoof Alain de Botton, met aan de overkant de degelijkheid van de staat en het kapitaal. Ik zit samen met filosoof Remko van Broekhoven, die hier lesgeeft, en we hebben een prachtig en inspirerend gesprek over het leven (en de school ervan), over polarisatie en de wereld van nu.

Opvallend is hoe vaak er woorden vallen uit ons vakgebied, zoals ‘je gaat het pas zien als je het doorhebt’, over ‘kijken’ en hoe ‘zie’ je dingen – en ‘vooruitzien’. Dat brengt je met een filosoof al snel bij ‘de grot van Plato’. In het kort: volgens Plato kunnen wij op aarde niet de ideeën zelf waarnemen, maar alleen een afspiegeling hiervan. Om dit te illustreren heeft Plato een idee bedacht dat ‘Plato’s grot’ wordt genoemd. Volgens dit idee zien wij alleen de schaduwen van wat er achter ons gebeurt. Waarnemen (kijken) is dus niet hetzelfde als zien: in dat laatste geval is de waarneming altijd door een filter gegaan. Een menselijk filter, maar vooral: jóuw filter. Een filter dat is opgebouwd uit je DNA, je opvoeding, je omgeving én de optelsom van al je ervaringen in je leven tot nu toe.

Polarisatie als optisch én maatschappelijk fenomeen

Nu wordt het wel erg filosofisch wellicht, voor een column in een optiekvakblad. Maar het mooie is, dat als je naar de huidige maatschappij kijkt(!) waarin heel veel gesproken wordt over polarisatie, dit direct betrekking heeft op het voorgaande en die ‘grot van Plato’. Wat je waarneemt, beïnvloedt je visie namelijk. Maar waar bijna niemand (behalve wij in de optiek) bij stilstaat, is dat polarisatie natuurlijk een optisch fenomeen is. Sterker nog: een van de meest populaire zonnebrillenmerken uit de historie (Polaroid) heeft zijn businessmodel hier volledig omheen gebouwd.

Wij weten allemaal dat een gepolariseerde zonnebril hinderlijke reflecties van zonlicht blokkeert op bijvoorbeeld een natte rijbaan, gras, sneeuw of het water. Licht, zoals van de zon, is een elektromagnetische golf die in meerdere geometrische richtingen trilt in de ruimte. Dat zonlicht komt vervolgens neer op een voorwerp of oppervlakte, en wordt daarna deels geabsorbeerd en deels weerkaatst. Die weerkaatsing vindt plaats in zowel horizontale als verticale richting. Meestal hebben wij als mens te maken met horizontale lichtreflectie, omdat we rechtop staan of zitten.

Een zonnebril met polariserende glazen bevat een speciaal filter dat horizontale reflectie absorbeert, met het gewenste effect dat de hinderlijke schitteringen minder worden. Om spanning in een glas te controleren na inslijpen in een montuur, werd in de optiek ook altijd een polaroidfilter gebruikt: de spanning is dan zichtbaar als vlekken in het oppervlak, zoals soms in de voorruit van een auto te zien is. Maar draai je je hoofd, dan verandert de filtering van stralen, en ziet het er heel anders uit.

Letterlijk én figuurlijk bijziend

Bijziendheid of myopie kun je – al filosoferend – zien(!) als een kleine bubbel waarin we leven, en waarin dus bijna per definitie onze wereld gekleurd of gefilterd is (of eenzijdig is op zijn best), wat bij kan dragen aan de figuurlijke polarisatie. Myopen zien letterlijk niet verder dan een tiental centimeter, afhankelijk van hun oogafwijking. Voor de gemiddelde myoop is alleen alles op grofweg armafstand helder zonder correctie, daarbuiten is alles wazig en begint de buitenwereld. Zijn we allemaal – figuurlijk dan – niet een beetje myoop?

Om het nu nóg wat verder door te trekken: omdat we zo veel in onze eigen bubbel leven, en op onze smartphone en andere schermen aangeleverde informatie consumeren, worden we dus ook létterlijk steeds myoper. In ieder geval bij kinderen is dat natuurlijk het geval. Over interventiemethoden tegen myopieprogressie is veel te zeggen: er is toevallig een nieuwe Cochrane-onafhankelijke systematische review en meta-analyse gepubliceerd, in februari 2025¹, waarin alles wat we kunnen aantonen op een rij is gezet.

Korte samenvatting: de meeste studies die farmacologische en optische interventies hebben vergeleken met een controlegroep om de progressie van myopie te vertragen, geven aan dat die methoden daarin slagen tot op zekere hoogte, hoewel de resultaten vaak sterk variëren. Er is weinig bewijs voor een periode van twee jaar of langer, waardoor er onzekerheid blijft over het langdurige effect van deze behandelingen. En garanties voor een individu zijn nog niet te geven.

Wat buitenlucht wél duidelijk maakt

Wat wél klip en klaar (helder) lijkt te zijn, is dat meer buitentijd beter is om myopie te voorkomen of te verminderen. Onlangs werd in het veelbekeken programma op NPO 1 Bar Laat² het onderwerp myopie behandeld, aangezwengeld door Kassa-presentatrice Amber Kortzorg. Als experts zaten aan tafel Jan-Roelof Polling van de Erasmus Universiteit en jeugdarts Vasanthi Iyer om te praten over ‘oogproblemen jeugd door schermgebruik’. Opvallend was dat in het geheel niet over optische en farmaceutische interventies werd gesproken – deze werden zelfs niet genoemd. Misschien vreemd, gezien vanuit ons ‘filter’ in optiekland. Misschien zijn we ook wel wat ‘gepolariseerd’ in die discussie komen staan.

Tijd voor een maatschappelijke 20-20-2

Meer naar buiten en minder lang op beeldschermen werd wél uitgebreid besproken, waarbij Vasanthi terecht opmerkte dat de 20-20-2 regel een goede regel is, maar wel met arbitraire waardes, die je meer figuurlijk dan letterlijk moet nemen. Waarschijnlijk is 20 seconden ‘rust’ door in de verte te kijken (veel) te kort. Hoe lang dan precies wel de bedoeling is, is lastig te zeggen, maar elk half uur een langere pauze nemen zou beter zijn wellicht. In plaats van 20 seconden, liever 5 tot 10 minuten even iets anders doen, waarbij je ogen niet op een scherm of boek gericht zijn. Maar het is symbolisch bedoeld natuurlijk, en het is maar hoe je ernaar kijkt. Letterlijk in ieder geval: kijk vooral wat verder weg. Grappig detail trouwens in dit kader van ‘tv-programma’, met betrekking tot de letterlijke betekenis van het woord ‘televisie’: ‘televisie’ is een combinatie van het Griekse woord ‘tele’ (‘ver weg’) en het Latijnse woord ‘visio’ (‘zicht’). In essentie betekent het: iets van veraf bekijken. Nu zitten we juist vaak in onze bubbel naar programma’s te kijken die niet per se getuigen van een verbreding van onze wereldvisie.

En dat brengt ons weer terug bij mijn gesprek met de filosoof Remko, en bij de maatschappij waarin we leven. Wellicht is er een maatschappelijke 20-20-2 regel nodig (of variant daarop): kijk ‘verplicht’ wat vaker weg van je eigen scherm om iets meer uit je bubbel te komen. Goed om myopie tegen te gaan. En verzuiling in de maatschappij.
We gaan elkaar zien.

BRON

^¹ Lawrenson JG, et al. Cochrane Database Syst Rev. 2025 Feb 13;2(2):CD014758.
^² Bar Laat 12-02-2025, NPO 1